Meksika’nın yüzen bahçeleri “Chinampalar”

Özlem Özgen Meksiko City’nin tarihi merkezinde yer alan Xochimilco’nun (Zo-chee-milk-oh) yüzen bahçeleri Aztek kültürününnen önemli temsilcileridir. Turistik trajinera olarak bilinen teknelerle Xochimilco gölününün kanalları arasında seyahat ederken, ahuejote (bilimsel adı Salix bonplandiana olan bir söğüt ağacıdır) ağaçlarının güzelliğini ve yeşil chinampaları gördüğünüzde kendinizi kentin ortasında başka bir dünyada bulursunuz. Chinampalar size doğa ile nasıl ilişki kuracağınızı anlatır. Chinampalar, su seviyesinin 50 cm üzerinde, bitki örtüleri ve çamur katmanları kullanılarak oluşturulan verimli ve ekilebilir yüzen bahçelerdir. Etrafı sularla çevrili bu dikdörtgen parseller 5–10 m genişliğinde, 50–100 m uzunluğundadır. Önemli sayıda chinampa inşa edildiğinde, aralarında birbirlerine ulaşımın da sağlanabildiği kanal ağları oluştururlar. Chinampaların kenarları toprağı tutan ağaçlarla sabitlenmiştir. Her adanın etrafında yer alan ahuejote ağaçları ile oluşturulan çitler chinampaları koruyan doğal kafes görevi görürler. Toprak bitki kalıntıları, hayvan dışkıları ve gölün dibinden çıkarılan Meksikalıların siyah altın dedikleri çamur ile zenginleşir, doğal gübreye dönüşür. Chinampaların en önemli özelliği suyun akıllıca kullanılmasıdır. Derin köklü ağaçların ve mahsullerin yer altı suyunu çekip kullanmalarına olanak tanıyacak şekilde tasarlanan sistem dışarıdan sulama ihtiyacını da azaltır. Chinampalarda mahsul ekimi yapılmadan önce kanalların dibinden alınan çamur 10 cm’lik bir tabaka halinde toprak üzerine serilir. Daha sonra bu tabaka küçük küpler halinde kesilerek ve her bir mahsulün tohumları tek tek bu küplerin içine elle yerleştirilerek ekilir. Oluşturulan bu tabakaya almacingo denir. Fideler filizlenmeye başladığında küpler alınarak toprağa ekilir. Mahsuller hasat edildikten sonra toprak yeni bir almancingo tabakası için yeniden hazırlanır. İspanyol fethi sonrasında bölgede yer alan birçok göl kurutularak mevcut chinampa tarımsal alanları kentsel yaşam alanlarına dönüştürüldü.1985 yılında meydana gelen Meksika depremi ise tarım alanlarına büyük ölçüde zarar verdi. Zaman içinde arazilerin terk edilmesi, iklim değişikliği, göl suyunun miktarının ve kalitesinin düşmesi gibi birçok sorun yaşayan sistem bugün dünyada sürdürülebilir kentsel tarımm üretiminin en iyi örneği olarak kabul ediliyor. Chinampa tarım sistemleri 1984 yılında Unesco tarafından insanlığın kültürel mirası olarak kabul edildi. 1992 yılında ise Meksika hükümeti bölgeyi doğal koruma alanı olarak ilan etti. 2004 yılında chinampaları besleyen sulak alanlar korunması için Ramsar Sözleşmesi kapsamına alındı. Küresel Olarak Önemli Tarımsal Miras Sistemleri (GIAHS) programına liderlik eden Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) 2018 yılında bu tarım sistemlerini modern yaşamın yarattığı olumsuzluklar sebebi ile karşılaştığı tehditleri azaltmanın yollarını bulmak, verimliliğini artırabilmek amacıyla GIASH listesine almıştır. Tüm bu çabalara rağmen bu tarımsal alanlarınnvarlığı hala tehdit altında. Covid-19 salgını ile Meksika halkı atalarının mirasını yeniden hatırlamaya başladı. Yerel çiftçilerin daha sağlıklı, daha güvenilir bir gıda sistemi yaratmada ne kadar önemli olabileceğini anlamalarını sağladı. Daha önce hiç chinampalarda üretilen ürünlerden satın almamış olanlar bile chinamperolarla (chinampa çiftçileri) bağlantı kurmaya başladılar. Yıllardır bu tarım sisteminin koruyucuları temel ilkelere kalıcı bir bağlılık göstererek oluşturdukları dayanışma toplulukların ile bu ekosistemi korumaya çabalıyorlar. Pandemi döneminde bu topluluklar yetiştirilen ürünleri satabilecekleri çevrimiçi portallar oluşturarak üreticileri potansiyel müşterilerle buluşturmada büyük rol oynadılar. İnşa edilmelerinin üzerinden yüzyıllar geçse de, Xochimilco’nun chinampaları Meksiko City’yi beslemeye devam ediyor. Bu sayıda Ricardo Rodriguez ile birlikteyiz. Meksika’nın kentsel tarım hareketinin öncülerinden biri olan Ricardo Rodriguez, De La Chinampa topluluğunun kurucusu ve CEO’su. De La Chinampa Xochimilco ekolojik rezerv bölgesindeki chinampaların kurtarılması ve korunması amacıyla 2007 yılından kurulmuş bir agroekolojik proje. Onun gibi kuruluşlar, çiftçilerin sürdürülebilir uygulamalara geçiş yapmasına yardımcı olmak için çok çalışıyor. Ancak aynı derecede önemli olan, şehrin geri kalanını bu tarım mirasının önemi konusunda ikna etmek. Öncelikle sizi tanımak isteriz. Bize kendinizden ve De La Chinampa’nın hikâyesinden bahseder misiniz? Çocukluğumda hafta sonları Mexico City’nin farklı bölgelerine ziyaretler yapardık. Ancak o zamanlar chinampaların farkında bile değildim. Uzun yıllar bankacı olarak finans sektöründe çalıştım. Doğa ile olan ilişkim beni başka bir yaşamın mümkün olabileceği, alternatif bir hayatın izini sürmeye yöneltti. Bankadan ayrıldıktan sonra akvaryum malzemeleri satan bir mağaza açtım. Labaratuvar malzemeleri de satıyordum. Üniversiteye çok yakın olduğum için laboratuvar malzemelerini benden temin ediyorlardı. Chinampa ekolojik sistemi için çok önemli olan ve yok olma riski ile karşı karşıya kalan endemik tür, axolotl semenderleri için düzenlenen sempozyuma davet eden üniversitedeki arkadaşım sayesinde, chinampa tarım sistemleri ile tanıştım. Bölge çok önemli bir tarım üretim potansiyeline sahipti. Chinampero aileleri ile iş birliği yaptık ve burada üretilen ürünlerle sebze sepetleri hazırlayarak satmaya karar verdik. Bir yılın sonunda yirmiye yakın restorana satış yapıyorduk. İş ortağım Kanada’ya taşındıktan sonra bu işi ailemle yapmaya devam ettim. Şimdi artık kendi chinampalarımın da sahibiyim. Chinampalarda, bu tarım üretim mirasını korumaya çalışırken ne tür zorluklarla karşılaştınız? Bölgedeki chinamperolarla iş birliği yapmanız ve onları çok iyi tanımanız gerekiyor. Özellikle yaşlı ve bilge insanlarla çok çalıştım ve her şeyi onlardan öğrendim diyebilirim. Bu bölgede küçük ölçekli üreticiler tarım yapmaya devam ederken uygulanan yanlış politikalar ve modern kent yaşamının olumsuzlukları nedeni ile zamanla Meksikalılar chinampalarda yetişen tarımsal ürünlere ilgisini kaybetmeye başlamıştı. Daha ucuz alternatifler sunan pazarlar tercih ediliyordu. Turizm bir miktar gelir getirse de bu, Meksiko City’nin merkezinde daha iyi iş fırsatları aramaya başlayan çinampero ailelerini geçindirmeye yetmiyordu. Gençler Kanada, Amerika gibi ülkelere göç etmeye, bu ülkelerde yeni iş olanakları aramaya başladılar. Aileler bu sitemin geleceğine olan inançlarını kaybetmişlerdi. Onları ikna etmek ve sistemin sürdürülebilirliğine inanmalarını sağlamak oldukça zor oldu. Ürünü topraktan sofraya daha az aracı kullanarak getirmek her zaman küçük üreticinin ticaretten daha fazla faydalanmasını sağlar. Aynı zamanda yerel toplulukların gıdanın yolculuğunu daha iyi anlamasına ve değerlerini akılda tutulmasına katkı sağlar. Bu inançla devam ettik. Çabalarımız sonuç vermeye başladıkça çiftçilerle iş birliğimiz arttı ve büyüyerek devam ediyor. Xomihilco bölgesindeki chinampaların sayısı hakkında bilgi verebilir misiniz? Göç sebebi ile bölgedeki arazilerin yüzde 90’ı terkedilmiş durumda. Sadece yüzde 10’luk kısmı aktif olarak kullanıyor. Bu yüzde 10’luk alanın yüzde 3’nde spor aktiviteleri yapılıyor. Diğer yüzde 3’lük bölümünde ekoturizm yapılıyor.. Sadece geriye kalan yüzde 4 ‘lük alanda geleneksel çiftçiler tarım yapmaya devam ediyor. Bu bölgede şu anda tarım yapılan toplam 22 bin chinampa bulunuyor. De La Chinampa’da yıl boyunca hangi ürünleri yetiştiriyorsunuz? Yılda kaç hasat yapıyorsunuz? Çok farklı ürün seçeneklerini sağlıklı bir şekilde üreterek tüketici ile buluşturuyoruz. Chinampalarda hiçbir kimyasal gübre kullanımına izin verilmiyor. Biz de bunu istemiyoruz, çünkü topraklarımızı seviyoruz. Bu topraklar o kadar zengin ve iklim şartları o kadar uygun ki dünyanın en verimli bu tarım alanlarında yılda 4-7 sefer hasat yapılabiliyor. Bu sayıya dünyanın hiçbir bölgesinde ulaşmak mümkün değil. Sadece 800 metrekarelik bir alandan bir ayda 9 ton sebze üretebiliyoruz. Kabak çiçeği, beyaz soğan, mor soğan, marul, fesleğen, maydanoz, kereviz, bezelye, brokpli, patates, bakla, Epazotec (Meksika çayı), huitlacoche (mısır manarı), çilek, mantar, biberiye, mısır çeşitleri, biber, domates çeşitleri, tomatillo, salatalık, yenilebilir çiçekler, tıbbi aromatik bitkiler ve daha fazlasını üretebiliyoruz. Mexico City’deki Xomihilco bölgesinde, chinampaları korumak için neler yapılması gerektiğini düşünüyorsunuz? Gelecekte chinampaları neler bekliyor? Suyumuzu kaybediyoruz. İklim değişikliği ve kentleşmeden kaynaklı sorunlar sebebi ile yağan yağmur miktarı yeterli olmuyor. Daha fazla suya ve mevcut sulak alanları korumaya ihtiyacımız var. Xochimilco’yu tarımsal üretim alanlarını arttırarak kurtarabiliriz. Chinampalar ihmale gelmez. Kanalın dibinden çamur almak, kanalların derinliğini korur. Verimli çamur tabakaları kanallardan zamanında alınmazsa bu kanallar aşınarak kapanır ve kurur. Eğer bu gerçekleşirse şehir ekolojik bir felaketle karşı karşıya kalacak. Şehrin suyunun büyük bir kısmı hala Xochimilco’dan geliyor. Su sorunun yanında ormanların ve bu bölgede yaşayan canlıların da yok olmasını hep birlikte seyredeceğiz. Bölgede sürdürülebilirliğin sağlanması ve gastronomik olarak ürünlerin değerlerinin arttırılması için neler yapılması gerekir? Meksiko City’nin gastronomisi burada üretilen yerel ürünlerden doğdu. Bu tarım sistemi ürün çeşitliliği ile Meksika gastronomisinin temelini oluşturuyor. Elena Reygadas ve Enrique Olvera gibi önemli şefler chinampaları destekliyor. Restoranlarında kullanmak üzere üretim yaptıkları kendi chinampaları da var. Şeflerin burada yetişen ürünleri kullanmaları demek Meksikalıların yüzünü yeniden bu bölgeye dönmesi demek. Büyük restoran zincirleri ihtiyaç duydukları sebzeleri bizlerden temin edebilirler. tedarik zincirlerini kısaltarak, alım garantili sistemlerle çalışması ayakta kalmaya çalışan çiftçilere ve sistemin sürdürülebilirliğine önemli oranda katkı sağlayacaktır. De La Chinampa’da gerçekleştirdiğiniz ekolojik turlarınızdan, etkinliklerinizden bahseder misiniz? Meksika gastronomisinin en önemli isimlerinden Patricia Quintana’nın chinampalara turlar düzenlemek istemesi ile 2010 yılında ekolojik turlarımıza başladık. Gastronomi kültürümüzü ve tarım sistemimizi tanıtabilmek amacı ile trajineralarda başlayan ve yaklaşık 3 saat süren turlarımızda misafirlerimize, yerel çiftliklerden hasat edilen ürünlerle hazırlanan yerel lezzetlerimizi de ikram ediyoruz. ‘Chinampadan Sofranıza’ etkinliği ile misafirlerimizi Xochimilco ekolojik rezervinde muhteşem bir gastronomi deneyimi yaşamaya davet ediyoruz. Kadim kültürümüze ait üretim sistemimizi anlattığımız etkinliğimiz, zaman zaman ülkemizin önemli şeflerin katılımı ile daha da değerli hale geliyor. Bu deneyimlerinizi ülkemizle ve tüm dünya paylaşırken güçlenerek yolunuza devam etmenizi diliyorum. Umarım bir gün benim ülkemde de sizi misafir edebiliriz. Son olarak okurlarımıza neler söylemek istersiniz? Chinampaların geleceği ve bu bölgedeki biyoçeşitlilik tehlikede. Zaman zaman yorulup, havlu atmak istesek de asla vazgeçemeyiz. Çünkü atalarımız tarafından yaratıldılar ve ancak geçmişine saygı duyanlar bu sistemin devamlılığını koruyabilirler. Mutlaka ülkenizi ziyaret etmek ve deneyimlerimi sizlerle paylaşmak isterim. Teşekkürler.